Bọt hơi là gì? Các bài báo nghiên cứu khoa học liên quan

Định nghĩa bọt hơi

Bọt hơi (vapor bubble) là vùng chứa pha hơi của chất lỏng được bao quanh bởi chất lỏng lỏng, hình thành khi áp suất cục bộ giảm xuống dưới áp suất bão hòa hoặc nhiệt độ cục bộ tăng lên đạt nhiệt độ sôi. Bọt hơi phân biệt rõ ranh giới giữa pha hơi bên trong và pha lỏng bên ngoài, tạo ra giao diện cong với sức căng bề mặt đặc trưng.

Trong kỹ thuật và khoa học vật liệu, bọt hơi là hiện tượng nền tảng của cavitation và boiling, ảnh hưởng đến hiệu suất và độ bền của thiết bị trao đổi nhiệt, máy bơm, tuabin thủy lực. Việc hiểu rõ cấu trúc, kích thước và động lực học của bọt giúp thiết kế hệ thống nhiệt – lạnh an toàn và hiệu quả hơn.

Tham khảo chi tiết về tính chất bề mặt và các điều kiện hình thành bọt hơi tại NIST: NIST Surface Tension Data.

Nguyên lý hình thành

Quá trình hình thành bọt hơi khởi đầu từ giai đoạn nucleation, khi một vùng nhỏ đủ điều kiện tạo hạt nhân (nucleation site) nơi áp suất cục bộ hoặc nhiệt độ vượt ngưỡng. Có hai cơ chế nucleation:

• Nucleation đồng nhất: diễn ra trong thể tích chất lỏng, yêu cầu quá nhiệt hoặc quá áp lớn để vượt qua năng lượng cần thiết tạo giao diện hơi–lỏng. Thường chỉ xảy ra trong điều kiện siêu tinh khiết và thiếu tạp chất.
• Nucleation dị hướng: xảy ra tại bề mặt rắn, bọt hình thành ở khe kẽ, khuyết tật hoặc trên tạp chất. Vì có năng lượng kích hoạt thấp hơn, nucleation dị hướng dễ xảy ra ở nhiệt độ và áp suất gần điều kiện bão hòa hơn.

Các yếu tố ảnh hưởng đến nucleation:

1. Độ quá nhiệt (ΔT = T_local – T_sat).
2. Độ quá áp (Δp = p_sat – p_local).
3. Độ tinh khiết và tính chất bề mặt (độ nhám, ưa/ghét nước).
4. Sự hiện diện của tạp chất hoặc hạt rắn làm nucleation dễ xảy ra.

Chi tiết mô tả mô hình nucleation và ứng dụng CFD trong mô phỏng bọt hơi tại ScienceDirect: ScienceDirect – Vapor Bubble.

Phân loại bọt hơi

Bọt hơi được phân thành hai nhóm chính dựa trên thành phần và nguồn gốc khí bên trong:

• Bọt đơn pha: chỉ chứa hơi của chất lỏng ban đầu, ví dụ bọt nước trong lò hơi hoặc boiler, hình thành khi chất lỏng bốc hơi hoàn toàn.
• Bọt đa pha: ngoài hơi, còn chứa khí hòa tan (O₂, N₂) hoặc tạp chất khí khác. Loại này thường thấy trong quá trình cavitation tại tuabin thủy lực hoặc máy bơm nước.

Phân loại theo kích thước và thời gian sống:

Thông tin chi tiết về phân loại và ứng dụng microbubble trong y sinh tại ACS Publications: ACS Langmuir.

Tính chất vật lý và hóa học

Áp suất bên trong bọt hơi cao hơn áp suất môi trường do sức căng bề mặt, tuân theo định luật Laplace:

$\Delta p = p_{\text{inside}} - p_{\text{outside}} = \frac{2\sigma}{R}$

Trong đó σ là hệ số sức căng bề mặt và R là bán kính bọt. Giá trị σ thay đổi theo nhiệt độ và độ tinh khiết của chất lỏng.

Các đặc tính quan trọng:

• Sức căng bề mặt (σ): quyết định áp suất nội bọt và khả năng co lại.
• Tỉ số khối lượng riêng hơi – lỏng: ảnh hưởng đến trao đổi khối và tốc độ tăng trưởng.
• Độ dẫn nhiệt của chất lỏng: điều khiển tốc độ truyền nhiệt vào bọt, ảnh hưởng đến tốc độ bốc hơi hoặc ngưng tụ.

Dữ liệu so sánh sức căng và khối lượng riêng tham khảo NIST: NIST Surface Tension và ScienceDirect: ScienceDirect – Ethanol Properties.

Động lực học bọt hơi

Quá trình tăng trưởng và co lại của bọt hơi được điều khiển bởi sự cân bằng giữa áp suất hơi bên trong, áp suất môi trường và lực căng bề mặt. Khi nhiệt độ hoặc áp suất thay đổi đột ngột, bọt có thể mở rộng nhanh chóng rồi sụp đổ (collapse), tạo ra áp lực cao cục bộ và sóng xung kích.

Hiệu ứng cavitation xuất hiện khi bọt sụp đổ mạnh mẽ, gây dao động áp suất và ăn mòn bề mặt kim loại. Năng lượng sinh ra trong khoảnh khắc collapse đủ để tạo ra nhiệt độ và áp suất rất cao bên trong bọt, ảnh hưởng đến tuổi thọ của tuabin, máy bơm và van thủy lực.

• Tốc độ tăng trưởng: phụ thuộc vào độ quá nhiệt, áp suất môi trường và kích thước ban đầu của bọt.
• Tốc độ co lại: nhanh hơn khi bọt lớn và áp suất môi trường tăng đột ngột.
• Sóng xung kích: lan truyền từ vị trí collapse, có thể gây rung động và tổn hại vật liệu.

Mô hình toán học và mô phỏng

Phương trình Rayleigh–Plesset mô tả động lực học bán kính bọt R(t) trong chất lỏng lý tưởng không nhớt:

$\rho\Bigl(R\ddot R + \tfrac{3}{2}\dot R^2\Bigr) = p_{\mathrm{inside}}(t) - p_\infty - \frac{2\sigma}{R} - 4\mu\frac{\dot R}{R}$

Trong đó ρ là mật độ chất lỏng, μ độ nhớt, p∞ áp suất xa bọt, σ sức căng bề mặt. Mô hình này mở rộng cho trường hợp nhớt và truyền nhiệt để mô phỏng chính xác tăng trưởng và collapse trong CFD.

• CFD với phương pháp VOF (Volume of Fluid) cho phép theo dõi giao diện pha hơi–lỏng và tính toán truyền nhiệt.
• Level-Set mô phỏng đường viền bọt mịn màng, xử lý chính xác biến dạng bề mặt.
• Mô hình multi-scale kết hợp phân tử động học (MD) và CFD cho bọt kích thước nano.

Ví dụ mô phỏng cavitation bằng OpenFOAM và ANSYS Fluent chi tiết tại ScienceDirect: ScienceDirect CFD Cavitation.

Kỹ thuật đo lường và đặc trưng

Đặc trưng động lực học và hình thái của bọt hơi đòi hỏi kết hợp nhiều kỹ thuật đo lường:

1. High-speed imaging: Ghi hình sự hình thành, tăng trưởng và collapse với tốc độ hàng trăm ngàn khung hình/giây.
2. Laser Doppler Anemometry: Đo vận tốc dòng chất lỏng quanh bọt, ước lượng gradient áp suất.
3. Áp kế vi mô (micro-pressure sensors): Ghi lại dao động áp suất cục bộ khi bọt sụp đổ.
4. Acoustic Emission: Phân tích tín hiệu âm thanh từ collapse để đánh giá mức độ cavitation.

Bảng tóm tắt các kỹ thuật và thông số đo:

Ứng dụng công nghiệp

Bọt hơi và cavitation có tác động kép trong công nghiệp. Trong lò hơi và thiết bị trao đổi nhiệt, sự hình thành bọt nhanh giúp tăng hiệu suất truyền nhiệt, giảm kích thước thiết bị. Ngược lại, cavitation tại cánh tuabin, máy bơm gây ăn mòn và giảm tuổi thọ.

• Lò hơi công nghiệp: Thiết kế buồng sôi giúp tạo bọt đều, tối ưu trao đổi nhiệt.
• Máy bơm và tuabin thủy lực: Kiểm soát cavitation bằng thiết kế cánh và điều chỉnh áp suất hoạt động.
• Siêu âm y sinh: Microbubble làm chất tương phản, hỗ trợ chẩn đoán hình ảnh và liệu pháp đẩy thuốc.
• Đánh bóng bề mặt: Dùng cavitation tạo tác động linh hoạt nhỏ để làm sạch và xử lý bề mặt kim loại.

Thách thức và hướng nghiên cứu tương lai

Kiểm soát nucleation ở cấp nano để giảm cavitation phá hủy và tăng hiệu suất truyền nhiệt là mục tiêu chính của nghiên cứu hiện đại. Công nghệ siêu âm điều khiển nucleation có thể mở ra ứng dụng mới trong y sinh và xử lý môi trường.

Mô phỏng đa quy mô (multi-scale) nhằm liên kết cơ chế phân tử với hiện tượng macroscale đang phát triển mạnh, giúp thiết kế thiết bị chống cavitation bằng vật liệu và cấu trúc bề mặt tối ưu.

Xu hướng tương lai:

• Phát triển coating siêu kỵ nước để giảm nucleation dị hướng.
• Ứng dụng machine learning trong dự báo cavitation và điều khiển động lực học bọt.
• Khám phá bọt nano trong xúc tác hóa học và điện phân nước hiệu quả cao.

Tài liệu tham khảo

• Brennen, C. E. (1995). Cavitation and Bubble Dynamics. Oxford University Press.
• Plesset, M. S.; Prosperetti, A. (1977). “Bubble Dynamics and Cavitation”. Annual Review of Fluid Mechanics, 9, 145–185.
• Prosperetti, A.; Hao, L.; Beyer, R.; Alles, R. (2019). “Applications of Bubble Dynamics”. Reviews of Modern Physics, 91(4), 045001.
• ScienceDirect. (2025). “CFD Cavitation Modeling”. scienceDirect.com
• NIST. (2025). “Surface Tension of Water and Steam”. nist.gov